Dr. Cafer Talha Şeker
Trabzon, Mustafa Kemal Paşa’nın liderliğine muhalif bir kent idi. Burada Enver Paşa yanlıları öne çıkıyordu. Bu yüzden Mustafa Kemal’in şehre ilk gelişi ancak 1924’te mümkün oldu. Trabzon Vekili Ali Şükrü Bey Ankara’da öldürülüp Karadenizli muhalifler dağıtıldıktan sonra…
Trabzon, Doğu Karadeniz’in merkeziydi. 1919’da Milli Mücadele hareketi Kuzey Doğu Anadolu illerinde başladı. 1918’de İstanbul işgal edildiği için başkentteki hükümet bağımsız hareket edemeyeceğinden Anadolu’da geçici bir hükümet oluştu. Bu, önceleri İstanbul’un Anadolu’daki uzantısıydı. Samsun, Amasya, Erzurum ve Sivas illerinden sonra Ankara’ya yerleşti.
İngilizler 1920’de İstanbul’daki meclisi kapatınca Ankara Meclisi öne çıktı. İngiliz istihbarat raporları Ankara Meclisi’ni üç grup (Enverciler, Kemalciler, muhafazakârlar) olarak görse de Ankara’da aktör olan iki grup vardı: Kemalciler ve Enverciler. Trabzon, Envercilerin kalesiydi.
Milli Mücadele esnasında Mustafa Kemal Paşa Anadolu’da pek çok ili ziyaret etti ama Trabzon’a gitmedi. Anadolu’da savaş devam ederken Enver Paşa da Orta Asya’da Sovyetlerle savaşan Basmacılar Hareketi’ne öncülük ediyordu.
Enver Paşa’nın Trabzon’daki mühimmat ve rical ile gelip Ankara’daki hareketin başına geçmesi bekleniyordu. Bu beklentilerle Ankara’daki muhalefetin öncüleri Erzurum Vekili Hüseyin Avni Bey ile Trabzon Vekili Ali Şükrü Bey, Mustafa Kemal Paşa’yı ve ekibini sıkıştırıyordu. Mustafa Kemal’in çevresinde Selanikliler başta olmak üzere Balkanlı grup vardı.
Enver Paşa taraftarları ile Mustafa Kemal Paşa taraftarları arasındaki rekabet Ağustos 1922’de tamamen Kemal Paşa lehine döndü. Özbeklerin yanında Ruslarla savaşan Enver Paşa, Tacikistan’daki çatışmada vefat etti. Aynı günlerde Ali Fethi Bey’in Londra temasları devam ederken Anadolu’da Mustafa Kemal Paşa’nın konumunu güçlendiren Yunan Harbi sona erdi. Meclisteki Enver Paşa yanlısı grup bir süre daha muhalefette kalacaktı.
Kasım 1922’de Lozan görüşmeleri başladı. Ankara her şeyden vazgeçse de Musul’dan vazgeçmek istemiyordu. Ancak İngilizler petrolü Türklere bırakmamakta kararlıydı. Şubat 1923’te Lozan görüşmeleri kesintiye uğradı. Heyet Ankara’ya döndüğünde Meclis’te tartışmalar alevlendi. Musul’un elden çıkacağından endişe eden muhalif grup, Meclis Başkanı Mustafa Kemal’i ve onun desteklediği Lozan heyetini eleştiriyordu. Bu muhalifler arasında Ali Şükrü Bey fazla ses çıkarıyordu. Onun Tan Gazetesi bu sesi daha fazla yayabilirdi.
Mart 1923’te Ankara’da ilginç bir cinayet işlendi. Ali Şükrü Bey önce ortadan kayboldu, sonra cesedi bulundu. 27 Mart günü bulunan ceset, Musul’u ve hilafeti savunan meşhur bir isme ait olunca ortalık karıştı.
Ali Şükrü’nün katili olarak bir diğer Karadenizli Topal Osman Ağa bulundu. Oysa Topal Osman, Mustafa Kemal’in adamı olarak biliniyor ve kendi adamlarıyla bizzat Paşa’nın korumalığını yapıyordu. Dolayısıyla Meclis’te Mustafa Kemal’in üzerine yürüyen Ali Şükrü Bey’in kısa süre sonra ortadan kaldırılmasıyla ‘Katil Çankaya’da diyenlerin sayısı artmaya başladı.
Osman Ağa cinayetten yargılanmak istenince adamlarının Mustafa Kemal’i hedef alma ihtimali üzerine Paşa’nın etrafındaki güvenlik tedbirleri artırıldı. Çatışmalardan sonra nihayet Topal Osman öldürüldü; cesedi asılıp teşhir edildi. Ali Şükrü cinayeti, yeni dönem Türk siyasetinde Mustafa Kemal karşıtlığını alevlendiren bir olay oldu.
Ankara’daki muhalifler bastırılınca Lozan’ın ikinci görüşmeleri Nisan 1923’te tekrar başladı ve Temmuz’a kadar devam etti. Nihayetinde bugünlere kadar tartışılagelen Lozan Antlaşması imzalanmış oldu. Kısa süre sonra yeni meclis Cumhuriyet’i ilan etti. 1924’te Anadolu seyahatine çıkan Mustafa Kemal Paşa, artık bir tehdit içermeyen Trabzon’u da ziyaret etti.
Enver Paşa’nın mezarı Tacikistan’daydı; Türkiye’ye nakledildi. İlk mezarının olduğu yere bir makam yapılması konuşuldu. Topal Osman’ın mezarı Giresun’da ve Ali Şükrü Bey’in mezarı Trabzon’da ziyaret edilmektedir.
