Karadeniz’in pek çok açıdan öne çıkan ilçelerinden Ünye’nin ismi nereden gelmektedir? Ordu Üniversitesi’nde araştırma yapan Öznur Yavuz yaptığı literatür taramasını özetledi.
Ünye için basılmış ilk eser Resimli Ünye Rehberi adıyla 1930’da İstanbul Resimli Ay Matbaası’nda yayımlanmıştır. Eserin müellifi M. Bahattin imzasını taşır. Bu kitabın 12. sayfasında “Ünye’nin Tarihçesi” anlatılırken, bu yerin adı için ilk kez One ve Oney adlarının kullanıldığı ifade edilir: “Ünye Milâttan 1270 sene evvel vuku bulan Turuva muharebei meşhuresinden sonra, Karadeniz sahilinde tesis edilmiş müstemlekelerden birisi olup ismi kadîmi (One) veyahut (Oney) dir.”
Bu bilgiyi belge olarak kabul eden birçok aydın, yazdıkları eser, şiir ve makalelerde ve sohbetlerinde “Ünye’nin adı eskiden ONE ve ONEY‘di” lâfzını sıkça kullanmış ve bu cümle zaman içerisinde Ünye’nin hafızasına kazınmıştır.
Eğitimci Merhum Orhan BORA tarafından Ünye literatürüne kazandırılan ve Ünye’nin Cumhuriyet döneminde yayımlanan üçüncü kitabı olan Turistik Yeşil Ünye Rehberi’ndeki “Ünye’nin Klâsik Çağ Tarihi” konu başlığı altında şu ifadelere yer verildiğini görmekteyiz:
“M.Ö. 1270 yıllarında Truva Savaşları sonunda Karadeniz kenarında kurulan sömürgelerden birisi de Ünye’dir. O zamandan kalma tarihî gerçekler Ünye ismini (One, Onea veya Oney) olarak göstermektedir.
Hattâ, İstanbul 1453 tarihinde alındığında Ünye şarapları Roma’ya gitmez olduğundan Romalı / Bizanslı şâirler ‘Gelmez oldu artık Oney’in şarapları’ diye yakınmışlardır.”
1995 yılında İrfan TOSUN tarafından hazırlanan Oney’den Ünye’ye adlı kitapta Ünye’nin tarihçesi şöyle anlatılır: “M.Ö. 1270 yıllarında Truva Savaşları sırasında Karadeniz kıyılarında yarım hilâl şeklinde arazi içinde kurulan sömürgelerden birisi de Ünye’dir. O zamanlardan kalma tarihî dokümanlar, Ünye ismini Oney, One, Oence olarak yazmaktadır.”
Bu kitaptaki birkaç şiirde One ve Oney isimlerinin kullanıldığı görülmektedir. Karadeniz’in incisi olan ve Avrupalılarca ismi One, Oney ve Ünyüs olarak bilinen Ünye’mizde şarap imal edilmiştir.
Ünyüs Yunanca iyi şarap manâsına geliyormuş. Bağ ve bahçelerimizde bol miktarda yetişen, türü sadece Ünye’ye mahsus hoş kokulu, bol sulu, iri taneli kocaman salkımlarıyla güzel bir görünüm arzeden Hırtarıç üzümlerimiz şarap yapımında kullanılırmış. O tarihlerde şehir merkezi ve çevresinde gayri müslimin çok olması ve bir kesimin şarap içmeye aşırı tutkunluğu, üretimi artıran etmenlermiş.
Ünyeli gemicilerin seyahatlerinde Atina, Venedik, İskenderiye, Marsilya gibi limanlara giderken pazarlayacakları mallar arasında bol miktarda iyi kalitede şarap götürmeleri Avrupalıların beğenisine mazhar olmuştur. Buharlı gemilerin keşfi ve yelkenli gemilerin denizaşırı uzak seferlere çıkmayışları şarapların pazarlanmasını engellemiştir. M.S. 600 yılları sonlarına gelindiğinde Ünye şarapçılıkta gelişen ve arka yamaçları üzüm bağları olan bir şehir olarak karşımıza çıkmaktadır. Bağbaşı Tepesi’nin adı da bu üzüm bağlarından gelmektedir.
Araştırmacı Yüksel ŞEN, haftalık ÇAĞRI gazetesinin (Yıl: 15, Sayı: 618 – 621, 13.05/10.06.1991 tarihli) nüshalarında yayımlanan “Dünya Yûnus Emre’yi Anıyor” adlı makalesinde şöyle yazar:
“Bu gezileri sırasında, Ozanımız o dönemlerde dahi Karadeniz’in incisi olarak bilinen, yetiştirdiği Hattatları, Kadıları, Ulemâları, ünlü Kaptanları, Şâirleri ve büyük din bilginleri ile tarihe geçen, şimdilerde ise doğal ve yapay güzellikleri ve çeşitli özellikleriyle Cennetten bir köşe olarak kabul edilen, yurdumuzun ve bilhassa Karadeniz’in sayılı turizm kentlerinden Ünye’ye, tarihteki adı ile ONEY‘e de uğramıştır.”
Ünye’nin Oney olduğuna dair bilgiler mutlak doğruluğa sahip midir? İşte burada aslında bir ihtilaf da karşımıza çıkıyor.
Prof. Dr. Necati DEMİR, Oney’e itiraz ederken “Tarihin Derinliklerinden Osmanlı Dönemi’ne Ünye Tarihine Kısa Bir Bakış” adlı araştırmasında özetle aşağıdaki görüşlere yer vermiştir:
Bu güzel ilçemizin eski adının Oney olduğuna dair yaygın bir yanlış hâlâ yürürlüktedir. Ünye’de pek çok işyerinin ismi de bu yanlış bilgiye dayanmaktadır. Yine bu isim dergilere koyulmakta, yıllıklar bu isimle çıkartılmaktadır (Oney’den Ünye’ye, Ankara 1995). Bu ismin nereden çıktığı ve Oney’i kimin keşfettiği gerçekten merak konusudur.
Ünye Adının Kaynağı Üzerine
Bu yöre ile ilgili en eski yazılı kaynaklar tespitlerimize göre Homeros’un İlyada’sı ile M.Ö. IX. yüzyıla kadar inmektedir. M.S. VI. yüzyıla kadar bu bölge ile ilgili yazılmış kaynaklar tek tek tarafımdan taranmış ne Ünye ne de Oney ismine rastlanmıştır. Amasyalı coğrafyacı Strabon’un (M.Ö. 64 – M.S. 21) Geographica adlı eserinde Ünye / Oney ismine rastlanmaz. Tanıttığı şehirlerden hareketle yapılan haritada Ünye / Oney mevcut değildir. Bu eser Karadeniz sahilindeki yerleşim yerleri hakkında da önemli bilgiler içermektedir. Ancak Ünye veya Oney adı bu eserde de geçmez.
Elde edilen verileri değerlendirecek olursak ortaya şöyle bir tablo çıkmaktadır: Ünye’de yapılan kazılarda M.Ö. 6. yüzyılda Kimmerler’e ait bazı parçalar bulunmuştur. İlk Çağ’da ismi Oinaion olduğu rivayet edilmektedir. Bizans döneminde ise Ünye için Omnie, Honie, Onie, Homorie isimleri kullanılmıştır. Ünye isminin veya bu ismin eski şekillerinin hangi dilden olduğu konusunda ciddî bir kayda da rastlanmamıştır. Mahallî tarih araştırmacılarının Ünye / Oney ismini Yunanca veya Rumca’ya bağlamaları tamamen temelsiz ve yersizdir.
Eski İngiliz gazetelerinden The Missionary Herald, Ünye ile ilgili şunları yazmıştır; Merzifonlu bir seyyah olan Edward Riggs Karadeniz’in sınırlarının nerede başlayıp bittiğini not etmiştir. Ve devamında Ünye ile ilgili şunları söylemiştir: “Bu köylerin olduğu bölgeyi tek kelime ile Türkiye’nin İsviçresi olarak adlandırmıştır. Enfes manzara, ormanlık vadiler, dereler, yüce dağlar ve güzel kır çiçekleri gerçekten insanın içini rahatlatan bir koku etrafa yayılır. Asya’nın kuru ve çorak bölgeleri küçüktür. Ünye antik kenti ve bölgesi Yunanca konuşsa da dil bundan biraz farklıdır. Sahip oldukları birçok arkaizmi koruyorlar. Orada, Tanrı’nın öğretilerini okumaya ve takip etmeye çalışan küçük bir grup insan vardır.”
Bir araştırmacının şu sorulara cevap verebilmesinin gerekli olduğu kanaatindeyim:
- ONEY kelimesi günümüzde kullanılıyor mu?
- ONEY kelimesi hangi dilde kullanılmıştır ve ne anlama gelmektedir?
- ONEY kelimesinin ŞARAPÇILIK sektörüyle bir bağlantısı var mıdır?
- ONEY kelimesi bir yerleşim biriminin adı mıdır yoksa şarap imal eden bir insan ya da ailenin ad, soyad ve lâkabı mıdır?
Kaynakça
Osman DOĞAN, Tarih Boyunca Ünye, Ünye Belediyesi Kültür Yayınevi, Samsun 2003, ss.58-59
Öznur Yavuz: Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, Yüksek Lisans Öğrencisi (yoznur182@gmail.com)
