Bir zamanlar Akdeniz ile Karadeniz arasında büyük bir köle ticareti vardı. Arizona State Üniversitesi’nden Hannah Barker’ın yaptığı çalışmayı KASAM araştırmacısı ve İstanbul Üniversitesi, Tarih Bölümü doktora adayı Mustafa Koç değerlendiriyor.
Kitap: HANNAH BARKER, That Most Precious Merchandise: The Mediterranean Trade in Black Sea Slaves, 1260-1500, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2019. 314 pp. ISBN: 978-0-8122-5154-8, $79.95.
Mustafa Koç*
Reuven Amitai, daha önce bu kitabın tanıtımını yaptı.[1] İnkâr edemem; gerçekten etkileyici bir yazıydı ama tanıtım kısmı biraz yalındı. Bu tespit Profesör Amitai’ye karşı bir eleştiri değil. Hatta bir özeleştiri yapmam gerekirse, sanırım ben Amitai’nin eleştirilerini sınırlı kaynak ve literatür bilgim sebebiyle yapamazdım. Bu konuya aşağıda tekrar değineceğim.
Hannah Barker’in That Most Precious Merchandise: The Mediterranean Trade in Black Sea Slaves, 1260-1500 adlı kitabı, öncelikle çarpıcı başlığıyla dikkatimi çekti. İtiraf etmeliyim ki başka bir kitabın tanıtım yazısına başlamıştım. Barker’in metodolojisi kararımı değiştirdi.
Kitap 13. yüzyılın ortaları ile 15. yüzyılın ortaları arasında Karadeniz köle ticaretinin zirveye ulaştığından bahseden oldukça etkileyici bir cümleyle başlamaktadır. Kronolojik sınır ise Karadeniz köle ticaretinin 1475 sonrasında İtalyan ya da Memluk ihtiyaçlarından ziyade Osmanlı’ya hizmet edecek şekilde yeniden düzenlendiği görüşüyle çizilmiştir. Özellikle Karadeniz kölelerinin en önemli üç ithalatçısı olan Cenova, Venedik ve Memluk sultanlığı hiçbir zaman birlikte incelenmedi. Barker bu anlamda çalışmasıyla bu eksikliği tamamladı.
Arapça ve Latince kaynakların birlikte incelenmesi, Ceneviz, Venedik ve Memluk köle ticaretinin iyice iç içe olduğunu ve bunun çok çeşitli etkileri olduğunu göstermesi bakımından oldukça önemlidir. Bu bağlamda Barker en değerli Arapça kaynakları köle satın alma tavsiye kılavuzları olarak tanımlamış ve eserleri şu şekilde sıralamıştır:
Inspection in Slave-Buying (Al-Taḥqiq fī shirā’ al-raqīq), (Tr: Köle Alımlarının Teftiş Edilmesi),
Observation and Inspection in the Examination of Slaves (Al-Naẓir wa-al-taḥqīq fī taqlīb al-raqīq), (Tr: Kölelerin Muayene Teftişi ve Müşahedesi),
The Apt Statement on Choosing Female and Male Slaves (Al-Qawl al-sadīd fī ikhtiyār al-imā’ wa-al-‘abīd), (Tr: Kadın ve Erkek Köle Seçinde Uygunluk Durumu)
Barker’e göre Kırım Yarımadası’ndaki bir Ceneviz kolonisi olan Caffa (Kefe) ve Don’un ağzındaki bir Venedik yerleşimi olan Tana, geç Ortaçağ devri Karadeniz’deki köle ticaretinin en önemli merkezleriydi. Kafkasya’dan ve Altın Orda’dan gelen köleler pazarlar aracılığıyla mobilize ediliyordu. Boğaz üzerinden Cenova, Venedik ve İskenderiye’ye taşındılar ya da Doğu Anadolu üzerinden Memluk şehirlerine nakledildiler.
Memlükler yerleşim veya koloniler kurmak yerine Altın Orda ile ittifak kurarak Karadeniz mallarına erişim sağlamıştı. Bir kölenin satışı genellikle tanıkların huzurunda yazılı bir sözleşme ile resmileştiriliyordu. Bu, köleleri toprak, ev, gemi, at, mücevher ve toptan eşya gibi yüksek değerli malların arasına yerleştiriyordu. Özellikle XIII. yüzyılın başlarındaki Moğol fetihleri, Eyyubi Mısırındaki hızlı askeri yayılmayı desteklemeye yetecek kadar, binlerce köle üretti.
1299 ve 1359 – 1381’deki iç savaşlar, 1390’larda Timur’un işgali ve 14. ve 15. yüzyıl sonlarında Osmanlı savaşları oldukça fazla kölenin ortaya çıkmasıyla sonuçlandı. Venedik ve Cenova’ya yapılan köle ticareti, uzman olmayanlar tarafından yürütülüyordu. Memluk krallığına köle ticareti ise yüksek değerli stratejik ve lüks mallarda uzmanlaşmış tüccarlar tarafından yürütüldü.
Köleler işlerinin önemli bir parçası olmasına rağmen, işin tamamı değildi. Bu tüccarlar aynı zamanda diplomat ve yönetici olarak paralel kariyerlere sahip olma eğilimindeydiler. Cenova’da bir kölenin fiyatı XIII. yüzyılda yaklaşık sekiz duka, XIV. yüzyılda yirmi yedi duka XV. yüzyılda altmış dukaydı. Enflasyonu hesaba katarsak, köle fiyatları 1300 ile 1400 arasında iki katına çıkmış şekilde görünmektedir. Ayrıca XIV. yüzyılın ikinci yarısında Karadeniz’de bir başka önemli değişiklik yaşanmış, köle nüfusunda Tatarlardan Çerkeslere ve Ruslara doğru genişleme ve değişim olmuştu.
Savaşlar dışında köleleştirmenin ikinci yolu satışlardı. Yazar, Karadeniz’deki köylülerin çocuklarını gönüllü olarak sattıklarına ve bunun tarihçiler tarafından da kabul edildiğine değinmektedir. Çünkü 14. yüzyılın sonlarında ve 15. yüzyılın başlarında Karadeniz limanları üzerindeki İtalyan denetimi, baharat ticareti üzerindeki Memluk denetimiyle dengelenmiştir. Yazara göre, Altın Orda’dan arda kalan tarihi materyalin eksikliği Karadeniz köle ticaretinin incelenmesinde en zorlu engellerden birisidir. Barker, bunun temel sebebini ise Altın Orda arşivinin 15. yüzyılın başlarında Timur tarafından yok edilmesinde görmektedir.
Sonuç olarak gerek kaynakları gerekse metodolojisiyle Barker’ın kitabı literatüre çok ama çok büyük katkı sağlamaktadır ve eser hem tarih öğrencileri hem de Karadeniz araştırmacıları için başvuru kitabı niteliğindedir.
Bu vesileyle bir PhD Candidate olarak daha fazla çalışmam gerektiğini tekrardan görmüş oldum ve edindiğim deneyim kişisel tarihime bir not olarak düşüldü.
…
[1] Reuven Amitai, Book Review: Hannah Barker, That Most Precious Merchandise: The Mediterranean Trade in Black Sea Slaves, 1260-1500, Speculum, vol. 96, iss. 1, (University of Chicago Press), January 2021, pp. 178-179.
*Doktora Öğrencisi. (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü.) mustafa_koc@yahoo.com,
ORCID ID: 0000-0001-6441-6273
