Çay, Doğu Karadeniz’in en önemli gelir kapılarından ve Türkiye’de yerli üretimin yegane bahçesidir. “Yeşil altın” denen bu nebatatın güvenliği bu yüzden çok önemlidir. Çay bitkisini tehdit eden mini böcek türleri üzerine araştırma yapan Ordu Üniversitesi Ziraat Mühendisliği’nden Burcu Özen, çay güvenliğini ilgilendiren akarları ve bu alanda yapılan araştırmalar üzerine kısa bir özet kaleme aldı.
Burcu Özen (Ordu Üniversitesi, Yüksek Lisans)
Theaceae familyasının Camellia cinsine ait çay bitkisinden, siyah çay, yeşil çay, beyaz çay gibi çeşitli çaylar elde edilir. Bu çayların elde edildiği bitki ortaktır ve Camellia sinensis olarak adlandırılır. Anavatanı Çin olarak bilinen çay bitkisinin üretim için yetiştirilenlerinin ebatı 2 metreden az olmaktadır. Kendi haline bırakıldığında bu rakam 9 metreye kadar ulaşmaktadır. Ana kökü çok kuvvetli olan bu bitkinin soğuğa karşı toleransı yüksektir. Çay, ilk başlarda tedavi maksadıyla kullanılmış; zamanla Çin’de ticari bir unsur haline gelmiştir.
Çayın yetiştirilmesindeki en önemli etken iklim ve topraktır. Yıllık sıcaklık ortalamasının santigrat derecenin altına düşmemesi, toplam yıllık yağışın 2000 mm’den az olmaması ve aylara göre dağılımının düzenli olması, bağıl nem oranının ise en az %70 olması çay bitkisinin normal gelişimi için gerekli olan çevre şartlarıdır. Çay bitkisi kumdan kile değin değişen yapıdaki asit tepkimeli topraklarda yetişebilmektedir.
Çay, Karadeniz’de sahilden dağların tepelerine kadar bütün araziyi kaplayan yemyeşil bir örtüdür. Gerek coğrafi yapısı itibariyle gerekse çayla her karış toprağın değerlenmesi sonucunda Karadeniz’de hangi köyün nerede bittiğini, hangi ilçenin nerede başladığını kestirmek zordur. Bölge insanı hayatını, toprağını kıymetlendiren bu “yeşil altına” göre ayarlamıştır. Çay sayesinde Doğu Karadeniz’i bütün dünya tanımıştır.
Dünyada ilk defa Çin ve Hindistan’da yetiştirilmeye başlanmıştır. Çay bitkisi, tropikal bölgelerde ve iklim bakımından bol yağış alan sıcak alanlarda yetiştirilmektedir.
2019 yılında dünya çay üretiminde 2,5 milyon ton ile Çin ilk sırada yer almıştır. Çin’in üretimi bir önceki yıla göre %11,4 oranında azalırken, 3,2 milyon ha üretim alanı ile bir önceki yıla göre üretim alanları %6,3 oranında artış göstermiştir.
Hindistan 628 bin ton üretimle ikinci sırada, Kenya 269 bin ton üretimle üçüncü sırada yer almaktadır. Kenya’da da üretim alanları bir önceki yıla göre %14,1 oranında artarken, üretimde ise %6,9 oranında düşüş görülmüştür.
2019 yılı dünya çay ekim alanlarının %1,7’si ve üretimin %4,0’ü Türkiye’de gerçekleşmiştir (FAO, 2019). Türkiye çay üretim alanlarının %67,17’si 527,7 bin da ile Rize’de, %19,12’si 150,2 bin da ile Trabzon’da, %11,63’ü 91,3 da ile Artvin’de ve %2,08’i 16,3 bin da ile Giresun’da bulunmaktadır.
Türkiye çay üretiminin %64,35’i (905,6 bin ton) Rize’de, %29,09’u (325 bin ton) Trabzon’da, %10,37’si (146 bin ton) Artvin’de ve %2.18’i (30,7 bin ton) Giresun’da gerçekleşmektedir (TÜİK, 2020). Türkiye’de çay üretimi sadece Doğu Karadeniz bölgesinde Rize, Trabzon, Artvin, Giresun ve Ordu illerinde yapılmaktadır.
Türkiye’de çay yetiştirilmesine ilişkin ilk deneme 1888 yılında Japonya’dan getirilen çay tohumları ile Bursa’da yapılmış, fakat çayın yetiştirilebileceği ekolojik ve iklim şartlarının uygun olmaması sebebiyle burada başarılı olmamıştır. Çay yetiştirilmesine yönelik ilk ciddi girişim ise 1917 yılında Halkalı Ziraat Mekteb-i Âlisi müderrislerinden Ali Rıza Erten tarafından gerçekleştirilmiştir.
Ali Rıza Erten, Rize ve Artvin illerinde de çay tarımı yapılabileceğini bir rapor ile bildirmişti. 1946 yılında temeli atılan Rize Çay Fabrikası, 1947 yılında işletmeye açıldı ve Türkiye çay ihracatına başladı.
Dünyada çay yetiştiriciliği yapılan ekvatoral ve ekvatora yakın bölgelerde, elverişli iklim şartları nedeniyle çay üretim alanlarında birçok zararlı ve hastalık etmeninin etkili olduğu bilinmektedir. Türkiye’de çay yetiştirilen alanlarda yapılan çalışmalar sonucunda çay kalitesi ve verimini etkileyen zararlılar tespit edilmiştir. Bu zararlılardan biri de akarlardır.
Sarı Çay Akarı: Polyphagotarsonemus latus
Dünyada çay yetiştiriciliği yapılan alanlarda birçok zararlının ve hastalığın etkili olduğu bilinmektedir. Polyphagotarsonemus latus (Banks) (Trombidiformes: Tarsonemidae) dünya çapında çay dahil pek çok ziraî ürünün önemli zararlılarından olan bir akar türüdür.
Vücutları açık sarıdan kehribar rengine veya yeşil renkte ve vücudun arka ucuna yakın bir yerde çatallanan belirsiz, hafif, orta şeritli bir şekil almıştır.
- Bitki öz suyunu emerek zarar yapmaktadır.
- Bitkilerin büyüme noktalarında, genç yaprak, sürgün, çiçek ve meyvelerde zarar yapmaktadır.
- Yapraktan beslenme esas olarak yaprağın alt kısmında, yaprak sapına yakın bölgede yoğunlaşır ve bu durum yaprağın kahverengiye dönerek kıvrılmasına neden olur.
Çayın tipik olarak en genç çay yaprakları ve tomurcukların kullanılarak yapıldığı da bilinmektedir. Nitekim, Çuhadar ve arkadaşları (2019), P. latus tarafından zarar görmüş yapraklardan elde edilen kuru çayın, su ekstraktı, kuru madde, ham selüloz, theaflavin ve thearubigin içeriği, theaflavin/thearubigin oranı, parlaklık ve rengi içeren kalite parametrelerinin olumsuz yönde etkilendiğini tespit ettiler. P. latus‘ un taze çay yapraklarının içeriğini ve yapılan çayın kalitesini olumsuz etkilediği görüldü.
P. latus’un, Türkiye çay bahçelerindeki varlığı Özman-Sullivan ve ark. (2006; 2007) tarafından tespit edildi. Son zamanlarda, bu zararlı akarın, Rize ilinde özellikle de üçüncü sürgün döneminde zararlı olduğu gözlendi. Bunun üzerine, Akyazı ve ark. (2019), Rize ‘de, çay bitkilerinde P. latus için çevre dostu kontrol yaklaşımlarını araştırdılar.
Sonuçlar Neoseiulus californicus (McGrego) ve Amblyseius swirskii (Athias-Henriot) (Acari: Phytoseiidae) predatör akar salımları ile arap sabunu, tütün yaprağı ve sarımsak ekstrakt uygulamalarının çayda P. latus‘un kontrolünde umut verici olduğunu gösterdi.
KAYNAKLAR
Akyazı, R., Sekban, R., Soysal, M., Akyol, D., Colee, J. and Bostan, S. Z., (2019). Ecofriendly control approaches for Polyphagotarsonemus latus (Acari: Tarsonemidae) on tea (Camellia sinensis L.) International Journal of Acarology, 45(1-2), 79-89.
Anonim, (2013). ‘’Çay tarımı ve pazarlaması’’. Gıda 2000 Dergisi. https://www.gida2000.com/cay-tarimi-ve-pazarlamasi.html,
Anonim, (2022). ‘’Çay’’. Wikipedia. https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ay_(bitki), Son erişim tarihi: 10 Mayıs 2022.
Alikılıç, D., (2016). ‘’Çay’ın Karadeniz Bölgesi için Önemi ve Tarihi Seyri’’, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 11 (21), 269-280.
Fasulo, T. R., (2000). common name: broad mite scientific name: Polyphagotarsonemus latus (Banks) (Arachnida: Acari:Tarsonemidae). University of Florida, http://entnemdept.ufl.edu/creatures/orn/broad_mite.htm#:~:text=The%20broad%20mite%20has%20four,live%20five%20to%20nine%20days
Özman-Sullivan, S. K., Öcal, H. and Mıcık, M., (2006). Mites of tea plantations in Turkey. VIII. European Congress of Entomology (p. 45). Izmir.
Özman-Sullivan, S. K., Öcal, H. and Mıcık, M., (2007). Occurence of mite species in tea plantations in Turkey. XVI International Plant Protection Congress (pp. 764–765). Glasgow, Scotland, UK.
Sekban, R. (2008) SARI ÇAY AKARININ ÇAY BİTKİSİ ÜZERİNDE OLUŞTURDUĞU ZARARLANMALAR RAPOR. Çaykur Atatürk çay ve Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Rize.
