Hilal Nur SAYMAN
Devlet aklı ilkesi, son yıllarda birçok eylem alanını terör olarak kabul ederek genişleyen bir çember için terörle mücadelede başvurulan bir ilke olarak daha önemli hale gelmiştir. Modern devletin karakteristik özelliklerini yansıtan en önemli kavramlardan biri olan “devlet aklı”, terim olarak 16. yüzyıl modern Batı Avrupa’sında ortaya çıkıp 17. yüzyılda yaygınlık kazanan bir kavram olsa da devlet aklı doktrini terimden daha kadimdir. En genel anlamıyla devlet aklı doktrini, devleti bir bütün olarak “yönetmeye” ilişkin “devletçi” bir tutuma ve devlet merkezli bir zihniyete gönderme yapmaktadır. Devlet aklı doktrini, özellikle devletin kendi güvenliğine, toplumun güvenliğine ve kayda değer ulusal ve kamusal çıkarlara yönelik tehditlerin yani “krizler”in varlığında kendini göstermektedir ve krizleri bertaraf etmek için gerekli olan araçların bilgisini ve kullanımını gerektiren “yönetim sanatına” işaret etmektedir.
Devlet aklı tek başına terim olarak ise, Türkçeye hikmet-i hükümet olarak da tercüme edilen İngilizcedeki “reason of state” teriminin karşılığı olarak kullanılmaktadır. Sancar’ın Cattaneo’dan aktarımıyla şöyle tanımlanmaktadır: “Tek tek insanların çıkarları dikkate alınmaksızın devlet çıkarlarına mutlak öncelik ve egemenlik tanınmasıdır.”
Öte yandan devlet aklı, devlet çıkarlarının söz konusu olduğu kimi durumlarda siyasal alanda hukuk devletini ve meşru iktidarı etkisizleştiren hukuk dışı bir değişkendir. Birçok durumda devletin çıkarları ve halkınkiler örtüşür ve olağanüstü hal ilan etmek için ve istisna hali uygulamalarını meşrulaştırmak için bunlardan birine veya birkaçına başvurulur. Bu başvurular, son yıllarda siyasal protesto eylemlerinden sivil itaatsizliğe kadar birçok eylem alanını terör olarak kabul ederek genişleyen bir çember bakımından terörle mücadelede kullanılan bir ilke olarak devlet aklını daha önemli hale getiriyor.
Modern devletin başka bir karakteristik özelliği olan hukuk devleti ilkesi; denetlenebilir, şeffaf bir hukuk düzeni içerisinde bireylerin güvenle bulundukları, aynı zamanda devletin eylem ve işlemlerinin hukuk kurallarına bağlı olarak gerçekleştiği bir sistemi anlatmaktadır. Bu ilke, devlet aklının sınırsızlığına bir endişe olarak, kendisini kabul ederek kurulmuş bir siyasi iktidar için bile “Anayasacılık” aracılığıyla, devletin keyfi müdahalelerinden korunmayı amaçlamıştır. Buna karşın devlet aklı, yine anayasa ile düzenlenen olağanüstü hal rejimi gibi yasal veya başka yasadışı araçlarla hukuk devleti ilkesini devre dışı bırakabilmektedir.
Hukuk devleti en kısa tanımıyla; bireylerin hukuki güvenlik içinde bulundukları, devletin eylem ve işlemlerinin hukuk kurallarına bağlı olduğu bir sistemi anlatır. Devlet aklının aksine hukuk devleti denetlenebilir, şeffaf ve hukuk düzeni içerisinde hukuka göreliği ifade eder.
Dolayısıyla anayasacılık, devlet aklı felsefesi ile tam bir zıtlık içerisindedir. Anayasacılık devlet iktidarının sınırlandırılmasını ve hak ve özgürlüklerin bu sınırlı ortamda korunmasını hedeflerken devlet aklı doktrini bunu kesinkes bir biçimde reddederek devletin çıkarı için her yolu mubah gören bir anlayıştır. Bu anlayışın modern devlette yine anayasa ile düzenlenen olağanüstü hal rejimi gibi yasal veya başka yasadışı araçlarla hukuk devleti ilkesini devre dışı bıraktığını söylemek mümkündür. Ne var ki devlet aklının, yine anayasa ile düzenlenen olağanüstü hal rejimi gibi yasal veya başka yasadışı araçlarla hukuk devleti ilkesini aştığı görülmektedir.
KAYNAKÇA
Kaya, Semih Batur :“Anayasa Yargısında Alan Sorunu: Anayasa Yargısının Belirlenmiş Alanı”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı 143, 2019, Sayfa 51-78.
Orhan, Selim :“Devlet Aklı Doktrini ve Modern Türkiye’ye Geçiş Sürecinde Bir Tezahürü Olarak Teşkilat-ı Mahsusa”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 39, 2018, Sayfa 375-409.
Sancar, Mithat :“Devlet Aklı” Kıskacında Hukuk Devleti, 4. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
Ulutaş, Birgül :“Kendi Başına Devlet Ya Da Devlet Aklı Üzerine”, Eğitim Bilim Toplum Dergisi, Cilt 6, Sayı 24, 2008, Sayfa 128-134.
